گەشەسەندنی بوارەكانی زانستی جوگرافیا لای زانا موسڵمانەكان

سەردار عبدالرحمن ابراهیم | ڕانیە

sardar86.rania@yahoo.com

 ئاشكرایە لەگەڵ سەرهەڵدانی ئاینی ئیسلامدا, ئاسۆی زانستەكان گەشەی سەند و, بوارێكی نوێتر لە بوارەكانی زانستەكاندا هاتەكایەوە، یەكێك لەو زانستانەی كە توانیی هه‌ر زوو جێ پەنجەی خۆی دیاری بكات, بریتی بوو لە "زانستی جوگرافیا", كە خۆی دەبینێتەوە لە شارەزابوون لە دیاردە سروشتی و مرۆییەكانی سەر ڕووی زەوی و, چۆنیەتی كارلێكردنی ئەم دیاردانە لەسەر شێوازی ژیانی مرۆڤەكان و, بڵاوبوونەوەی شارەكان و فراوانبوونی ڕێگەی هاتوچۆی ئاوی و وشكانی بازرگانی و, ئازادكردنی ناوچەكانی ژێر قەڵەمڕەوی ڕۆمانی و ساسانییەكان، ئەمەش وای كرد سنوری جوگرافیای ئیسلام فراوانتر بوو, گەڕیدە و گەشتە دەریایى و زانستییەكانی زانایان بوونە پەنجەرەیەك بۆ ڕۆشنایی زانست و زانیاری و, شارەزابوون لە گۆڕانكاریی كەش و هەوا و، وەرزی لافاو و وەرزی كشتوكاڵ و وەرزی باران و، گۆڕانكارییە ئاووهەواییەكان.

ڕۆڵی زانا موسڵمانەكان لە گەشەسەندنی زانستی جوگرافیادا

 زانا موسڵمانەكان شوێن پەنجەیان لە گەشەسەندنی ئەم زانستەدا دیارە، ئەمیش لە ڕێگەی نوسینەكانیانەوە كە توانیویانە خزمەتێكی بەرفراوان بە جیهانی ئەو كاتە و ئێستا بكەن, به نووسینی كۆمەڵێ كتێبی تایبەت لە بواری "جوگرافیی وەسفی و, هەرێمەكان و, گەردوونناسی و, هونەری وێنە و نەخشەكێشان و, گەشتە جوگرافییەكان و جوگرافیای سروشتی". 

گرنگترین ئەوهۆكارانەی بوونە هۆی گەشەسەندنی بوارەكانی زانستی جوگرافیا لای زانا موسڵمانەكان:

١. فراوانبوونی سنووری ده‌وڵه‌تی ئیسلام كە لە سنووری چین لە ڕۆژهەڵاته‌وه‌ هەتا زەریای ئەتڵەسی درێژببۆوە، لە ڕۆژئاواشه‌وە لە دەریای ناوەڕاست تا ئیسپانیا و فەرەنسا. 

٢. بوونی گەشتی فەریزەی حەج لە ئیسلامدا، كە بووە مایەی تێكەڵاوبوون و ئاشنابوون بە كلتووری گەلانی تری موسڵمان. 

٣. گەشتی خوێندكارانی تینووی زانست، بۆ ناوچەكانی تری ژێر دەسەڵاتی ئیسلام. 

٤. كاروانی بازرگانیی ناوچەكان كاریگەریی گەورەی هەبووە لە هاندان و گەشەسەسەندنی گەشتەكان، بەهۆی فراوانبونی ڕێگەوبانەكانی بازرگانی و ئاڵۆگۆڕی شمەك. 

٥. بوونی خانەی وەڕگێران كە بووە هۆی فراوانبوونی بواری ڕۆشنبیری لە بوارەكانی گەردوونناسی و پزیشكی و ئاووهەوا و وەسفی دیاردەكان. ⁽¹⁾ 

٦. لە قورئانی پیرۆزدا هەندێ بۆچوونی جوگرافیایی و ئەستێرەناسیی تایبەت هەن كە وای كرد موسڵمانه‌كان باشتر شارەزای شوێن وهەرێم ناوچەكان و گەردونناسی وگۆڕانگارییەكانی ئاووهەوا ببن. ⁽²⁾ 

ناودارترینی ئەو زانایانەش كە ڕۆڵی سەرەكییان هه‌بووە لە گەشەسەندن و پەرەپێدانی هونەری نەخشەكێشانی جوگرافی بریتین لە:

١. خەواریزمی، كه‌ لە ساڵی (232ك -850ز) كۆچی دوایی كردووە، خاوەنی كتێبی (صورة الارض). 

٢. بەلخی، لە ساڵی (307ك) كۆچی دوایی كردووە، خاوەنی كتێبی (المسالك والممالك). 

٣. مەقدیسی، (335-390ك) خاوەنی كتێبی (المسافات والولایات). 

٤. ئیدریسی، (493-564ك) بە یەكەمین زانای موسڵمان دادەندرێت كە نەخشەی جیهانى كێشاوه‌. 

٥. زوهری، (لە ساڵی 545ك) كۆچی دواییكردووە، خاوەنی داندراوی كتێبی (جغرافیا ) و (خریطة الدنیا). 

٦. قەزوینی، (600-682ك) خاوەنی كتێبی (آثار البلاد وأخبار العباد). 

 ئەوروپیەكان لە سەدەكانی ناوەڕاستدا تا ڕادەیەك ڕۆڵیان لە پێشخستنی زانستی جوگرافیادا كەم بووە، ئەمەش بەهۆی ئەوەی لەو ماوەیەدا دەسەڵاتی كڵێسا ڕێگریى كردووە لە پێشكەوتنی زانستیی سەرجەم بوارەكان، ئەمەش لەو كاتەدا بوو كه موسڵمانەكان لە بەرەو پێشبردنی ئەم زانستەدا جێده‌ستی خۆیان نه‌خشاندبوو، لەبەر ئەوە دەكرێت بڵێین ئەو ماوەیە بە قۆناغی گەشەی زانستی جوگرافیا دادەندرێت لەسەر دەستی موسڵمانەكان و, لەو بوارەدا چەندین جوگرافیناسی بە ناوبانگ هەڵكەوتن. موسڵمانەكان توانییان زیاتر لە بواری جوگرافیای وەسفی دەوڵەمەند ببن، ئەویش بەهۆی ئەوگەشتە وشكانی و دەریاییانەی كە ئەنجامیان دا، دواتر بە شێوەیەكی وەسفی باسیان لە سروشتی ئەو ناوچانە كردووە كە سه‌ردانیان كردوون لە لایەنی ئاو و هەوا و، بەرزی و نزمی (تۆبۆگرافیا) و، دیاردە سروشتییەكان. لە گرنگترین زانا موسڵمانەكانی ئەو كاته خەواریزمی بووە كە پەرتووكی (صوره‌ الارچ)ى داناوە و، به‌یرونی كه كتێبی (كتابه‌ الهند) و، گەشتەكەی ئیبن جوبه‌یر و ئیبن بەتووتە بوو، كە لە دوای گەشتەكانیان كتێبیان نووسیوە لەسەر ئەو ناوچانەی پێیدا تێپەڕیون. لە بواری دانانی لقی تازەی جوگرافیادا موسڵمانەكان توانییان لقی تازە بهێننە ناو زانستی جوگرافیا، بۆ نموونە: ئیبن خه‌لدوون كە كتێبێكی بە ناوبانگی دانا بە ناوی (مقدمه‌ ابن خلدون) كە بە پێشەنگی بواری جوگرافیی كۆمەڵناسی و جوگرافیای شار دادەندرێت، هەروەها لە بواری پێشخستنی هونەری نەخشەكێشان زانای بەناوبانگ ئیدریسی توانیی بگاتە لوتكەی گۆڕانی هونەری نەخشەكێشان بە وێنه‌كێشانی نەخشەیەك بۆ جیهان ⁽³⁾. 

 هەروەها موسڵمانەكان لەو كاتەدا توانیویانە زانستی جوگرافیا بە شێوەیەكی ورد پۆلێن بكەن بۆ دوو بەش. بەشی یەكەم: (جوگرافیای زانستی) كە ئەو كاته‌ زۆر نزیك بووە لە ئەستێرەناسی و گەردوونناسی، بەشی دووەمیش: (زانستی جوگرافیای وەسفی) كە زیاتر خۆی لەو گەشتە وشكانی و دەریایانەی موسڵمانەكاندا دەبینێتەوە بۆ ئازادكردنی ئەو هەرێم و ناوچانەی ئایینی ئیسلامیان پێ گه‌یاندوون، لە سەدەی ده‌هه‌می زاینیدا زانستی جوگرافیا ئاراستەیه‌كی بەرفراوانی وەرگرت لە ڕێگەی وەسفكردنی گەلان و فەرهەنگی هەرێمەكان وه‌ك وەسفكردنی سنووری فەرمانڕەوایی فراوانی ئیسلام لە هەرێمەكانی ئیسپانیا تا هیندی ڕۆژهەڵات. هەر لە بواری جوگرافیای وەسفیی ئەم كاتانەدا كۆمەڵێ نووسین و دانراو هاتنەكایەوە كە گرنگترینیان له‌ لایه‌نی ئه‌م زانایانه‌وه‌ نووسرابوون: (ئیبن خورداد 580ز)، (یه‌عقووبی 891ز)، (بەلخی 821ز)، (ئیسته‌خری 950ز)، (مەقدیسی 985ز)، (مه‌سعوودى 956ز). هه‌روه‌ها كارەكانی زانای بە ناوبانگ (ئیدریسی) لە سەدەكانی ناوەڕاستدا بە كۆكەرەوەی زانستەكانی جوگرافیا دادەندرێت لە زۆربەی ناوەندە زانستی و توێژینەوەییه‌كانی جیهانیدا. هەروەها زانا (یاقوت حه‌مه‌ووی) بە یەكێك لە زانا بە ناوبانگەكانی سەدەی سێزدە دادەندرێت لە بواری زانستی جوگرافیادا به‌هۆی دانانی كتێبی (معجم البلدان) كە ئینسكلۆپیدیایەكی بەرفراوانی زانستەكانی بواری وێژە و ئەدەب و جوگرافیا و مێژووە. هه‌روه‌ها زانا (ئه‌بو فیدا 1273-1341ز) خاوەنی كتێبی (تقویم البلدان)ە، كە باس لە گەشتەكان و بازرگانیی شوێنەوەراكانی سەر ڕووی زەوی دەكات. هەروەها زانای بە ناوبانگ (ئیبن خه‌لدوون 1332-1406ز) لە پێشەكییە بە ناوبانگەكەیدا هەوڵی شیكردنەوەی ڕەفتاری مرۆڤەكانی داوە لە ژێر ڕۆشنایی بارودۆخی ژینگە، ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە بەشێوەیەكی زانستی هەوڵی شیكردنەوە و گەشەكردنی شارەكانی داوە لە ڕوانگەی پۆڵینكردن بە گوێرەی پیشەكانیان ⁽⁴⁾. 

 پاشان زانا موسڵمانەكان ڕۆڵێكی گرنگیان گێڕاوە لە بەرەو پێشبردنی زانستی ئاو و هەوا و, لێكدانەوی ڕوودانی كارەساتە ژینگەییەكان و، ڕوونكردنەوە و شیكردنەوەی ئەم دیاردانە بە شێوەیەكی بنچینەیی و ڕاستەقینەى دوور لە بواری ئەفسانه. ئەمە شانبەشانی گەریدەناسەكان و كەشتیوانە دەریاییه‌كان كە لەم ڕوانگەیەوە شارەزایی تەواویان لە بارودۆخی ئاو و هەوا و, وەرزی لافاو و وەرزی ئازادكردنی دەوڵەته نا موسڵمانه‌كان دەستەبەر كردووە، كاتێك سەردارانی ئیسلام دەستیان كرد بە گەشتە دەریاییه‌كان بە تایبەتی لە زەریای هیندی چاودێریی گۆڕانكارییەكانى بارودۆخى ئاو و هەوایان ده‌كرد، وەك وەرزی هەڵكردنی بای وەرزی بۆ مەبەستی بازرگانی، وشەی (monsoon)ی ئینگلیزی كه‌ به‌ مانای وه‌رز دێت لە بنچینەدا لە وشەی (الموسم)ه‌ وه‌ هاتووە، كە ئەم ناوە ئاماژەیە بە هەڵكردنی گەردەلوولی خولگەیی لە زەریای هیندی كە بە (typhoon) ناسراوە, ئەم وشەیەش لە وشەی (تۆفان)ه‌ وه‌ هاتووە، بە ناوبانگترین كتێبیش دەربارەی ئەم لایەنە بریتییە لە كتێبی (پێشبینی و چاودێریكردن) كە (مه‌سعوودى) نووسیویەتی و, تیایدا له هۆكارەكانی هەرێمەكانی ئاووهەوا دواوه و، توێژینەوەى دەربارەی پەیوەندیی نێوان جووڵەی خۆر و, جیاوازیی دابەشبوونی پشتێنەی پەستانی هەوا و با و، كاریگەرییان لەسەر دابەشبوونی دانیشتوان كردووه، دەڵێت: "خۆر زمان و ڕەنگ و هەڵسوكەوتی مرۆڤ دەستنیشان دەكات"، زانا (به‌یروونی) بە ڕێگای زانستییانە و دروست لێكۆڵینەوەى دەربارەی كاریگەریی چیای هیمالایا لەسەر ڕێڕەوەكانی هەڵكردنی بای وەرزی و باران بارین كردووه، لە پێشەكییەكەی (ئیبن خه‌لدوون)یشدا چەندین بیرۆكەی گرنگ هەیه دەربارەی ئاو و هەوا و هاوسەنگیی دیاردەكان لەسەر ڕووی زەوی و، كاریگەرییان لەسەر داب و نەریت و چالاكییەكانی كۆمەڵگای مرۆڤایەتی و، ڕوونی كردۆتەوە كە گۆڕانكارییەكانی ئاو و هەوای سەر ڕووی زەوی پەیوەستن بە گۆڕانی گۆشەی بەركەوتنی تیشكی خۆر بە گوێرەی هێڵەكانی پانی، هەروەها ڕوونی كردۆتەوە كە پەیوەندییەكی ڕاستەوانە هەیە لە نێوان بوونی هەوای وشك و بەرزی پلەی گەرمی. (ئیبن خه‌لدوون) دەڵێت: "ئاو و هەوا كاریگەریی زۆری لەسەر مرۆڤ و بڵاوبوونەوەی لەسەر زەویدا هەیە و, جیهانی دابەش كرد بۆ حه‌وت هەرێمی ئاو و هەوایی: دووهەرێمی گەرم و، دوو هەرێمی سارد و، سێ‌ هەرێمی مام ناوەند"، دەشڵێت: "ئاو و هەوا كاریگەریی زۆری هەیە لەسەر چالاكیەكانی مرۆڤ"، هه‌روه‌ها دەڵێت: "گەرمیی بەرزی ڕێژەی شێ‌ لە ناوچەی زەوی و زاری ڕەش پێستەكاندا بۆتە هۆی ئەوەی مرۆڤەكان لە كاتی هەڵچوونیان خراپترین ڕەفتار بنوێنن". 

كتێبی (البلدان)ی (یه‌عقووبی)ش چەندین بابەتی ئاو و هەوای گرنگی لە خۆ گرتووە، لەوانە: "باو ئاراستەی هەڵكردنی، جووڵەی هەورەكان، جۆر و بڕی باران بارین، هەورە بروسكە و، جۆگەلەكانی ڕۆیشتنی ئاو". 

ماوه‌ بڵێین: "ئه‌م هەموو هەوڵ و تێكۆشانه‌ی موسڵمانەكان لە گەشەسەندن و پەرەپێدانی زانستی ئاو و هەوا و تێگەیشتنی بابەتەكان و ڕوونكردنەوەی تێبینییە كەسییەكان و هەڵهێنجانی دەرەنجامەكان، بە بێ‌ بوونی ئامێرەكانی پێوانەی ڕەگەزە كەشییەكان بووه‌ لەو سەردەمەدا" ⁽⁵⁾. 

سەرچاوەكان: 

1- د. صبری فارس الهیتي، الفكر الجغرافي نشأتە ومناهجە، ط 1، مطبعة دار الصفا‌ء، عمان، 2005، ص47-50. 

2- د.حوسێن شكوئی، وەرگێرانی ئاسۆ عبدالرحمن، جوگرافیا و فەلسەفەی جوگرافیا، چاپخانەی گەنج، چ 1، سلێمانی ، 2009، لا 12. 

3- پشتیوان شەفیق ئه‌حمد، سەرەتاكانی سەرهەڵدان زانستی جوگرافیا، گۆڤاری ستاندار، ژمارە (7)، ساڵی سێیەم، هاوین 2008، لا52. 

4- د. علی موسی و د. محمد الحمادي، فلسفة الجغرافیة، مكتب الانوار، دمشق، 1980، ص11. 

5- د.نعمان شحادة، علم المناخ، ط 2، مطبعة النور النموذجیة، الاردن، 1983، ص11-26.