دەروون لە نێوان قورئان و زانستی دەروونناسیدا

شیرین ساڵح محەمەد 

shirinsalh@hotmail.com 

ئەم بابەتە بریتییە لە پوختەی به‌شی یه‌كه‌می توێژینەوەیەكی زانستیی توێژەر م. شیرین ساڵح محەمەد تو‌ێژەری کۆمەڵایەتی (ماستەر لە کاری کۆمەڵایەتیدا), كە لە كۆنفراسی هاوبەشی نێوان كۆلێژی زانستە ئیسلامییەكان, زنكۆی سەلاحەدین و ناوەندی كوردستان بۆ ئیعجازی زانستی لە قورئان و سوننەتدا، ڕۆژی ٢٠١٩/١٠/١٥ لە سەنتەری ڕۆشنبیریی زانكۆی سەلاحەدین پێشكەش كرا.

مرۆڤ بە ئاڵۆزترین دروستکراوی خودای گەورە دادەنرێت و, ژیریی پێ بەخشراوە، دەتوانێت خۆی بڕیار بۆ خۆی بدات. کۆی زانستە جیاوازەکانی بایۆلۆجی و جەستەیی و دەروونی و تەنانەت گەشەکردنیش جەخت لەوە دەکەنەوە کە ئەنجامدانی توێژینەوە لەسەر مرۆڤ کارێکی ئاسان نییە و ئەنجامێکی جێگیر و نەگۆڕ بەدەستەوە نادات، چونکە هەر بارودۆخ و گۆڕانکارییەک کاریگەریی دەبێت لەسەر ژیان و تێڕوانینەکانی بۆ دەوروبەر و ڕووداوەکان. بە بڕوای زۆرێک لە زانایان، هۆکاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ "دەروونی مرۆڤ"، کە بە یەکێك لە ئاڵۆزترین ئەندام و بەشەکانی مرۆڤ دادەنرێت و تەواوی هۆکارە تاکی و کۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیرییەکان کاریگەریی لەسەر جێ دەهێڵن.  

ئايينى ئیسلام گرنگییەکی تەواوی بە کۆی لایەنەکانی ژیانی مرۆڤ داوە. ئەگەر بە وردی تەماشای قورئانی پیرۆز بکەین دەبينين گرنگیپێدانێکی تەواوی بە مرۆڤ و بوارەکانی ژیانی تێدایە. لایەنی دەروونیی مرۆڤیش یەکێکە لە بوارەکانی ژیانی مرۆڤ، کە لە قورئاندا گرنگییەکی زۆری پێ دراوە و بە چەندین شێوە و لە چەندین ئایەتدا ئاماژەی بۆ کراوە. لێرەدا هەوڵ دەدەین تیشک بخەینە سەر وێناکانی دەروون لە قورئانی پیرۆز و زانستی دەروونناسیدا.   

لە ئایەتەکانی قورئانی پیرۆزه‌وه‌، دەگەینە ئەو ڕاستییەی كه مرۆڤ گەورەترین و بەڕێزترین دروستکراوی خوای گەورەیە و, گەردوون و هەموو دروستکراوەکانی بۆ خزمەتی ئەو بەدی هێنراون،  ئەوەتا خوای گەورە دەفەرمووێت: ﴿۞ وَلَقَدۡ كَرَّمۡنَا بَنِيٓ ءَادَمَ وَحَمَلۡنَٰهُمۡ فِي ٱلۡبَرِّ وَٱلۡبَحۡرِ وَرَزَقۡنَٰهُم مِّنَ ٱلطَّيِّبَٰتِ وَفَضَّلۡنَٰهُمۡ عَلَىٰ كَثِيرٖ مِّمَّنۡ خَلَقۡنَا تَفۡضِيلٗا ٧٠﴾ (الإسراء)، ﴿وَسَخَّرَ لَكُم مَّا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِ جَمِيعٗا مِّنۡهُۚ _﴾ (الجاثية: ١٣). 

دەروونناسی گرنگی دەدات بە لایەنی دەروونیی مرۆڤەکان و ئەو هۆکار و ڕووداوانەی كه کاریگەر دەبێت پێیان، باس لەوە دەکات ژیانی مرۆڤ بەردەوام لە بەرکەوتەی نێوان دوو لایەندایە، لە لایەکەوە بەرکەوتەی هەیە لەگەڵ سروشت و ڕووداوەکانیدا، لە لایەکی تریشەوە لەبەر ئەوەی مرۆڤ بە سروشتی خۆی کەسێکی کۆمەڵایەتییە بەردەوام بەرکەوتنی دەبێت لەگەڵ تاکەکانی تر لە کۆمەڵگەدا، کە ئەمانەش کاریگەرییان دەبێت لەسەر دەروونی مرۆڤ. لێرەوە ڕۆڵی زانستی دەروونناسی دەردەکەوێت، کە تیشک دەخاتە سەر دەروون و شیکردنەوەی بارودۆخە دەروونییەکانی مرۆڤ و هەوڵ دەدات ڕوونی بکاتەوە دەروون چییە؟ بۆچی بەشێک لە مرۆڤەکان خێراتر دەکەونە ژێر کاریگەریی ڕووداو و فشارەکانی ژیانەوە؟ بۆچی ئەنجام و کاریگەریی ڕووداوێکی هاوشێوە لە کات و شوێنێکی هاوشێوەدا، دەرکەوتەی جیاوازی لەسەر مرۆڤەکان دەبێت؟    

شیکردنەوەی چەمکی دەروون

"دەروون" بەشێکی ئاڵۆزی مرۆڤە، زانایان پێیان وایە دەروون و جەستە هەردووکیان وابەستەی یەکترن، جەستە بەشی ماددیی مرۆڤ و, دەروون بەشی مەعنەویەتی و شوێنی وێنەی شتەکانە و سەرچاوەی هۆشیاری و نوێنەری لێپرسراوی بیر و کرداری تاکەکان و ئەو خەسڵەتانەیە کە جياوازیی کەسێک دادەڕێژن.  

ئەوەی لە زانستی دەروونناسیدا تێبینیی دەکەین، کەم جار وشەی دەروون بەتەنیا دێت، بەڵکوو هەمیشە لەگەڵ وشەیەکی تردا دێت بۆ ئەوەی مانایەکی تەواو بدات بەدەستەوە، وەک: باری دەروونی، هەستی دەروونی، هەڵچوونە دەروونییەکان و... هتد، لێرەوە وشەی دەروون لە ڕوانگەی دەروونناسییەوە بریتییە لە بارێکی ناوخۆیی دیاریکراوی تاک، کە ناتوانین بەتەنیا قسەی لەسەر بکەین، بەڵکو ئارامگرتن و گونجاندنی لەگەڵ جەستە و هەڵچوونەکانیدا نیشان دەدات، واتە پسپۆڕی زانستی دەروونناسی نییە کە بڵێت دەروون بەم شێوەیەیە، چونکە سنووری لەم بوارەدا دیاری کراوە و هەر بەشێکی تایبەتە بە توێژینەوە لەسەر بوارێکی ژیانی مرۆڤ.  

دەروون (نفس) لە ڕوانگەی ئایەتەکانی قورئانی پیرۆزەوە

لە هەردوو فەرهەنگی "معجم ألفاظ القرآن الکریم" و "المعجم المفرس لألفاظ القرآن الکریم"دا ئاماژە بەوە دراوە لە پیتەکانی (ن، ف، س) به‌ واتای (نفس ده‌روون)، (١٣) جۆری جیاواز وشە لە قورئاندا هاتووە، کە بریتین لە: (نفسا، نفسي، أنفسکم، نفسك، النفوس، أنفسهم، نفسه، نفوسکم، أنفسنا، نفس، نفسها، الأنفس، أنفسهن)⁽¹⁾، لەگەڵ ئەوەی تێبینیی ئەوە دەکەین کە وشەی "نفس" بە شێوەی تاك و کۆ و وەك ڕاناوی کەسی یەکەم و دووەم و سێیەمی نێر و مێ و دیار و نادیار هاتووە.

واتاكانی دەروون (نفس) له قورئانی پیرۆزدا

بەگشتی وشەی "نفس" لە قورئانی پیرۆزدا بەم مانایانە هاتووە:

١. نەفس بە مانای (خود)ی خودا:

بە بڕوای موفەسیرانی قورئان، وشەی نەفس لە چەند ئایەتێکدا دەگەڕێتەوە بۆ خودا خۆی، وەک لە سوورەتی (آل عمران: ٢٨، ٣٠)دا دەفەرمووێت: ﴿_ وَيُحَذِّرُكُمُ ٱللَّهُ نَفۡسَهُۥۗ _﴾، واتە: "خوای گەورە بێدارتان دەکاتەوە بە سیفەتی تۆڵەسەندنەوەی خۆی". یاخود لە سوورەتی (الأنعام: ١٢، ٥٤)دا دەفەرمووێت: ﴿_ عَلَىٰ نَفۡسِهِ ٱلرَّحۡمَةَ _﴾، واتە: "بڵێ: هەر هیی خوایە کە ڕەحم و میهرەبانیی لەسەر خۆی فەرز کردوە"⁽²⁾. 

٢. نەفس بە مانای ڕوح:

لە چەند ئایەتێکدا نەفس بە مانای ڕوح بەکار هاتووە، بۆ نموونە: ﴿كُلُّ نَفۡسٖ ذَآئِقَةُ ٱلۡمَوۡتِۗ _﴾ (آل عمران: ١٨٥)، واتە: "هەموو ڕوحلەبەرێک دەبێت تاڵاوی مەرگ بچێژێت". هەروەها: ﴿...وَالْمَلَائِكَةُ بَاسِطُو أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُوا أَنفُسَكُمُ ۖ...﴾ (الأنعام: ٩٣)، واتە: "فریشتەی گیانکێشان دەستیان ڕادەکێشن و پێیان دەڵێن: ئادەی گیانەکەتان (ڕوحەکەتان) دەربکەن و بماندەنێ". 

٣. نەفس بە مانای کەسێکی دیاریکراو:

لە چەند ئایەتێکی قورئانی پیرۆزدا وشەی "نفس" بە مانای کەسێکی دیاریکراو هاتووە، کە زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ پێغەمبەران، بۆ نموونە لەم ئایەتەدا وشەی "نفس" دەگەڕێتەوە بۆ ئادەم (سەلامی خوای لەسەر): ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ...﴾ (النساء: ١)، واتە: "ئەی خەڵکینە لە خەشم و ناڕەزایی ئەو پەروەردگارەتان خۆ بپارێزن، کە ئێوەی لە تاکە نەفسێک دروست کردووە"، بەڵام لە ئایەتی (٦)ی سوورەتی "الکهف"دا وشەی "نفس" دەگەڕێتەوە بۆ پێغەمبەر (ﷺ)، کە دەفەرمووێت: ﴿فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَّفْسَكَ عَلَىٰ آثَارِهِمْ...﴾ (الکهف: ٦)، واتە: "تۆ لەوانەیە خۆت بە خەم و خەفەت بفەوتێنیت..". 

٤. نەفس بە مانای خودی مرۆڤ:

لە هەندێک ئایەتدا "نفس" بە مانای خودی مرۆڤ دێت، وەک لە سوورەتی (الفرقان: ٢١)دا دەفەرمووێت: ﴿...لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا فِي أَنفُسِهِمْ...﴾، واتە: "ئەمانە خۆیانیان زۆر بە زل زانیوە..".  

٥. نەفس بە مانای نەتەوە یان هۆز:

لە هەندێک ئایەتدا، وشەی "نفس" مەبەستی نەتەوە، یان ڕەگەزی مرۆڤ خۆیەتی، وەک لە سوورەتی (النحل: ٧٢)دا دەفەرمووێت: ﴿وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا...﴾، واتە: "خوای گەورە هەر لە نەوعی خۆتان، هاوسەری پێ داون..". 

٦. نەفس بە مانای دڵ:

لە هەندێک ئایەتدا وشەی "نفس" بە مانای دڵ هاتووە، وەک لە سوورەتی (البقرة: ٢٣٥)دا دەفەرمووێت: ﴿وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا عَرَّضْتُم بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ أَوْ أَكْنَنتُمْ فِي أَنفُسِكُمْ ۚ... وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي أَنفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ ۚ ...﴾، واتە: "هیچ گوناهێکتان لەسەر نییە، لەوەی بە ناڕاستەوخۆ خوازبێنیی ژنانی مێرد مردوو بکەن، یاخود لە دڵی خۆتاندا بڕیاری ئەو خوازبێنییەتان دابێت... خوا دەزانێت بەوەی لە دڵ و دەروونتاندایە".  

٧. نەفس بە مانای ناوەرۆک و سیفاتەکانی مرۆڤ:

لە هەندێک لە ئایەتەکانی قورئاندا وشەی "نفس" دەگەڕێتەوە بۆ یەکێک لە سیفاتەکانی مرۆڤ، بۆ نموونە: لە سوورەتی (البقرة: ٨٧)دا دەفەرمووێت: ﴿...أَفَكُلَّمَا جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوَىٰ أَنفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقًا كَذَّبْتُمْ وَفَرِيقًا تَقْتُلُونَ﴾، واتە: "بۆ هەر کاتێک پێغەمبەرێک ڕەوانە بکرێت بۆتان، یاسا و شەریعەتێک بهێنێت بۆتان لەگەڵ ئارەزوی نەفستاندا ڕێک نەکەوێت، دەبێت خۆتان بە گەورە بزانن!"، لەم ئایەتەدا ئاماژە بە خۆبەگەورەزانین دەکات کە دەگەڕێتەوە بۆ ناخ و دەروونی مرۆڤەکان. هەروەها لە سوورەتی (البقرة: ١٠٩)دا، باس لە حەسوودی دەکات کە یەکێکە لە سیفاتەکانی دەروونی مرۆڤ و لە سوورەتی (النساء: ٤)دا ئاماژە بۆ سیفاتێکی تری دەروونی مرۆڤ دەکات کە بەخشندەییە، بەڵام لە ئایەتی (١٢٨) ئاماژە بە سیفەتێکی پێچەوانە دەدات، کە بریتییە لە ڕق و حەسوودی.  

لێرەوە دەردەکەوێت وشەی "نفس" تەنیا بە مانای دەروون یان کەس نەهاتووە، بەڵکوو لە هەر ئایەتێکدا مەبەستێکی تایبەتی هەیە.   

جۆرەکانی دەروون لە قورئاندا:

لە قورئانی پیرۆزدا باسی چەند جۆرێک لە دەروون کراوە، لە بەشێک لە سەرچاوەکانیشدا بە سیفاتەکانی دەروون ناو براوە، کە بریتین لە:  

١. دەروونی دڵنیا: بریتییە لەو دەروونەی ئارام و هێمنە و دوورە لە ڕاڕایی، لە هەر بارودۆخێکی خۆش و ناخۆشدا سوپاسی خودا دەکات و، ڕازییە بە هەموو ئەو قەدەرانەی خودا بۆی دیاری کردووە.. بە بەرزترین جۆری دەروون دادەنرێت. خوای گەورە دەفەرمووێت: ﴿يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ۝ ارْجِعِي إِلَىٰ رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً ۝ فَادْخُلِي فِي عِبَادِي ۝ وَادْخُلِي جَنَّتِي ۝﴾ (الفجر: ٢٧-٣٠)، واتە: "ئەی خاوەنی دڵ و دەروونی پڕ لە ئارامی، بگەڕێرەوە بۆ لای پەروەردگارت کە تۆ لەو ڕازیت و ئەویش لە تۆ ڕازییە، وەرە ناو بەندە باشەکانم، وەرە ناو بەهەشتە ڕازاوەکەمەوە".   

٢. دەروونی لۆمەکار: بریتییە لەو جۆرە دەروونەی هەمیشە سەرزەنشتی خۆی دەکات، بارودۆخێکی جێگیری نییە و بەردەوام لە گۆڕاندایە، ئەگەر هەڵە یان کارێکی نابه‌جێی کرد، خێرا پەشیمان دەبێتەوە و سەرزەنشتی خۆی دەکات و هەوڵ دەدات بێتەوە سەر ڕێگای دروست و ڕاست. خوای گەورە لە قورئاندا سوێند بەم جۆرە دەروونە دەخوات و دەفەرمووێت: ﴿وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ﴾ (القیامة: ٢)، واتە: "سوێند بە ویژدانی زیندوو و نەفسی ڕەخنەلەخۆگر کە لۆمەی خۆی دەکات".  

٣. النفس السویة (الملهمة): مەبەست لە"سویة"، ڕاستکردنەوەی دەروونە لە هەڵە و خراپەکاری، "ملهم"یش بە مانای هاتنی بیرۆکەی باش و خراپ بۆ دەروون دێت، واتە مەبەست لە جۆرە دەروونێکە کە بەردەوام بیرۆکەی کاری باش و خراپی بۆ دێت و لە هەر هەڵەیەکدا، هەوڵی گەڕانەوە بۆ ڕێگا دروستەکە دەدات. خوای گەورە دەفەرمووێت: ﴿وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا ۝ فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا ۝﴾ (الشمس: ٧-٨)، واتە: "سوێند بە نەفسی ئادەمیزاد و بەو خوایەی دروستی کردووە، توانای خراپە و چاکە و خواناسی و خوانەناسیی تێدا دابین کردووە." 

٤. دەروونی فەرمانده‌ربەخراپە: بریتییە لەو دەروونەی خاوەنەکەی هان دەدات بەرەو کاری خراپ، چونکە دەروونی مرۆڤ بەدوای تێرکردنی ئارەزووەکانیەوەیەتی، خوای گەورە دەفەرمووێت: ﴿۞ وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِي ۚ إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّي ۚ إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾ (یوسف: ٥٣)، واتە: "منیش نەفسی خۆم بەری ناکەم، چونکە بە ڕاستی نەفس زۆر فەرماندەرە بە گوناهـ و هەڵە و تاوان". ئه‌م جۆره‌ی ده‌روون، ئه‌م به‌شانه‌ی له‌ خۆ گرتووه‌:

أ. دەروونی وەسواس: بریتییە لەو دەروونەی ڕاڕایی بۆ خاوەنەکەی دروست دەکات، وەک ئەوەی دەنگێکی نادیار قسەی لەگەڵ بکات، وەک ڕوویەک لە ڕووەکانی دەروونی فەرمان بە خراپە وایە. خوای گەورە دەفەرمووێت: ﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ ۖ...﴾ (ق: ١٦)، واتە: "بێگومان ئێمە ئادەمیزادمان دروست کردووە و دەزانین چی بە دڵ و دەروونیدا دێت". 

ب. دەروونی حەسوود: بریتییە لەو جۆرە دەروونەی حەسوودی دەبات بە خۆشی و چاکەی کەسانی تر، وەک لە سوورەتی (البقرة: ١٠٩)دا دەفەرمووێت: ﴿وَدَّ كَثِيرٌ مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُم مِّن بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًا مِّنْ عِندِ أَنفُسِهِم...﴾، واتە: "زۆرێک لە خاوەن کتێبەکان ئاواتەخوازن لەبەر حەسوودی و ناپاکیی خۆیان، ئەگەر بۆیان بکرێت بتانگێڕنەوە ڕیزی بێباوەڕان". 

ج. دەروونی خراپەکار: بریتییە لەو جۆرە دەروونەی حەزی بە ئەنجامدانی کاری خراپە. وەک لە سوورەتی (المائدة: ٣٠)دا دەفەرمووێت: ﴿فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾، واتە: "سەرئەنجام نەفسی سەرکەشی هانی دا و کوشتنی براکەی لا ئاسان کرد و کوشتی..".

د. دەروونی هەڵخەڵەتێنەر: دەروونێکە هەمیشە پیلانگێڕی دەکات، لە ڕێگەی مەکر و خەڵەتاندنی کەسانی ترەوە ئامانجەکانی خۆی دێنێتە دی: لە سوورەتی (البقرة: ٩)دا دەفەرمووێت: ﴿يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ﴾، واتە: "ئەوانە وا دەزانن خوا و ئەو کەسانە دەخەڵەتێنن کە باوەڕداری ڕاستەقینەن، کەچی جگە لە خۆیان؛ کەسیان پێ ناخەڵەتێت، بەڵام هەست ناکەن و بیر ناکەنەوە". هەروەها لە سوورەتی (یوسف: ١٨)دا باس لەم جۆرە دەروونە دەکات.

سەرچاوەکان:  

١. ابن الجوزي، أبو الفرج جمال الدین عبد الرحمن بن علي بن محمد (١٤٠٧هـ): زاد المسیر في علم التفسیر، بیروت، المکتب الإسلامي. 

٢. أبو شنب، د. أحمد جمعة محمد: النفس الإنسانیة سویتها وانحرافها بین القرآن الکریم وعلم النفس الحدیث، دراسة تربویة مقارنة، جامعة أم القری. 

٣. أبو السعود، عبد الله علي عبد الرحمن (٢٠٠٥): الإعجاز النفسي في القرآن الکریم (دراسة تأصیلیة)، رسالة ماجستیر غیر منشورة، الجامعة الأردنیة. 

٤. إبراهیم، حامد (٢٠٠٣): نظریة النفس بین أرسطو وابن سینا، مجلة جامعة دمشق، ج١٩ (١+٢). 

٥. باخضر، د. حیاة سعید (١٤٣٠هـ): النفس عند فلاسفة الأغریق، مجلة جامعة أم القری لعلوم الشرعیة والدراسات الإسلامیة، العدد٤٦. 

٦. بینیش، هلموت (٢٠٠٣): أطلس علم النفس، مع ٢٠٨ لوحات بیانیة ملونة، ترجمة: أنطوان الهاشم، المکتبة الشرقیة، ط١، بیروت. 

 ٧. جادو، د. عبدالعزیز (٢٠٠١): أضواء علی النفس البشریة، دار المعارف، القاهرة. 

٨. الزین، سمیع عاطف (١٩٩١): علم النفس معرفة النفس الإنسانیة في الکتاب والسنة، دار الکتاب اللبناني، دار الکتاب المصري، بیروت، ج١. 

٩. شاملۆ، د. سەعید (٢٠١٩): قوتابخانە و تیۆرییەکانی دەروونزانیی کەسایەتی، وەرگێڕانی: فرمێسک ڕزگار محەمەد ئەمین و سیدۆ داود عەلی، چاپخانەی گەنج، سلێمانی، چ٤. 

١٠. عبد الباقي، محمد فؤاد (١٣٦٤هـ): المعجم المفرس لألفاظ القرآن الکریم، مطبعة دار الکتب المصریة، القاهرة. 

١١. عەبدوڵڵا، پێشڕەو (٢٠١٩): جەستە، دەروون، عەقڵ، فێربوون بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە، هەولێر، چ٢. 

١٢. اللوباني، عیسی إبراهیم (٢٠٠٩): الإعجاز القرآني في التعامل مع النفس البشریة، دار المأمون، ط١، عمان. 

١٣. نظمي، د. رانیا محمد عزیز (٢٠٠٦): النفس وحقیقتها في القرآن الکریم، جامعة المنوفة، کلیة الآداب، مجلة مرکز الخدمة للإستشارات البحثیة.  

١٤. معجم ألفاظ القرآن الکریم، جمهوریة مصریة العربیة، مجمع اللغة العربیة، الإدارة العامة للمعجمات وإحیاء التراث، ج١.