جودایى دناڤبه‌را كوڕ و كچاندا دناڤبه‌را زانستى و قورئانێدا (2-2)
٢: جودایى دناڤبه‌را كوڕ و كچاندا دناڤبه‌را زانستى و قورئانێدا
Idrees Ghazi Salih
ئدریس غازی
شه‌ش: ژلایێ پێكهاتا مه‌ژى و كوئه‌ندامێ ده‌مارانڤه
gray-and-white-matter (1)هاتییه سه‌لماندن ژلایێ زانستیڤه كو كوئه‌ندامێ ده‌ماران ل ده‌ڤ ژن و مێرێن پێگه‌هشتى ب ته‌مامى ژێكجودانه، قه‌باره‌یێ مه‌ژى ل ده‌ڤ زه‌لامێ پێگه‌هشتى مه‌زنتره ب رێژه‌یا (١٠-١٥٪) ژ یێ ژنا پێگه‌هشتى (قه‌باره‌یێ مه‌ژییێ زه‌لامێ ١/٤٠ ژ له‌شێ وى پێكدئینیت، به‌لێ یێ ١/٤٤ یه)، و د ئه‌نجامدا هژماره و تیراتییا خانه‌یێن ده‌مارى ل تیڤلێ مه‌ژى (Cortical Neuroms) ب هه‌مان رێژه زێده‌تره. هه‌روه‌سا قه‌باره‌یێ خانه‌یێن مه‌ژى ل ده‌ڤ زه‌لامان پتره ژ یێ ژنان ب رێژه‌یا (٣٠٪)، و رێژه‌یا كه‌ره‌ستێ گه‌ور (Gray Matter) دناڤ مه‌ژییێ زه‌لامێن پێگه‌هشتیدا شه‌ش جاران پتره ژ رێژه‌یا وى دناڤ یێ ژناندا به‌لێ رێژه‌یا كه‌ره‌ستێ سپى (White Matter) دناڤ مه‌ژییێ ژناندا ده‌ه جاران پتره ژ رێژه‌یا وى دناڤ مه‌ژییێ زه‌لاماندا، و ره‌خێ راستێ یێ مه‌ژى ل ده‌ڤ زه‌لامان ستویرتره ژ ره‌خێ چه‌پێ یێ مه‌ژییێ وان، به‌لێ ستویراتییا هه‌ردوو ره‌خێن مه‌ژى ل ده‌ڤ ژنان هندى ئێكه، هه‌روه‌سا تێكڕایێ مه‌زاختنا ڤه‌گوهێزه‌رێ ده‌مارى (الناقل العصبی Dopamine) ل ده‌ڤ هه‌ردوو ره‌گه‌زان ژێكجودایه ب ره‌نگه‌كێ مه‌زن، و جوداییێن به‌رچاڤ دناڤبه‌را واندا هه‌نه ژلایێ هژمار و قه‌باره‌یێ خانه‌یێن ده‌مارى یێن لڤینه‌ر (Motorneurons) ل پێكهاتێن دى یێن كوئه‌ندامى ده‌ماران.
هه‌روه‌سا ژ جودایییێن دى دناڤبه‌را مه‌ژییێ نێر و مێیێن پێگه‌هشتیدا ئه‌وه كو پشكا ره‌خێ سه‌رى یا ل نك جهنیكا یا مه‌ژى یا خوارێ (Inferior Parirtal Iobule) ل ده‌ڤ ره‌گه‌زێ نێر گه‌له‌ك مه‌زنتره ژ یا ره‌گه‌زێ مێ، و هه‌مان پشكا مه‌ژى یا چه‌پێ ل ده‌ڤ ره‌گه‌زێ نێر یێ پێگه‌هشتى مه‌زنتره ژ پشكا وى یا راستێ، به‌لێ هه‌ردوو پشك ل ده‌ڤ ره‌گه‌زێ مێ به‌رانبه‌رى ئێكن یان هندى ئێكن (پیچه‌كێ كێمتر یان زێده‌تر)، و یا زانایه كو ئه‌ڤ پشكا چه‌پێ ژ مه‌ژى گرێداى زانین و وه‌رگرتن و ئاگه‌هبوونێ، و شیانێن هزرى و بیركارییه، و چێدبیت ئه‌ڤ چه‌نده جودایییا ئاره‌زو و گرنگیدان، و حه‌ز و ره‌فتارێن هه‌ردوو ره‌گه‌زان شرۆڤه‌كه‌ت.
هه‌روه‌سا قه‌بارێ خانه‌یێن ژێر میهادیدا (Hypothalamous nuclri) ل ده‌ف یێن ره‌گه‌زێ نێر یێ پێگه‌هشتى دوو جاران هندى قه‌بارێ وان خانه‌یانه ل ده‌ف یێن مێ، هه‌روه‌سا جوداییه‌كا مه‌زن یا هه‌ى د وێنه‌یێ سه‌ر (التصالب البصری) دا (Suprachiasmatic nuclei) ل ده‌ف هه‌ردوو ره‌گه‌زان دا، و د ئه‌نجامدا سرۆشتێ بیردانكێ ل ده‌ف هه‌ر ئێكى ژ وان هه‌ردووكا ژ یێ دى جودایه ب ره‌نگه‌كێ ئاشكرا. سه‌باره‌ت سیسته‌مێ (الحوفی) (Limbic System) - ئه‌ڤێ دئێته هژمارتن وه‌ك سه‌نته‌رێ دلینییێ و هه‌ست و سوزان - ل ده‌ف ره‌گه‌زێ مێ یێ پێگه‌هشتى مه‌زنتره، و هه‌ستیارییا وى بهێزتره ژ ده‌ڤ هه‌مان سیسته‌م ل ده‌ڤ ره‌گه‌زێ نێر، و ئه‌و بڕه‌یا خوینێ ئه‌وا دچیته ڤى سیسته‌مى ل ده‌ف ره‌گه‌زێ مێ هه‌شت جاران پتره ژ ده‌ف ره‌گه‌زێ نێر. و ژ جوداییێن ژێكجوداكه‌ر دناڤبه‌را مه‌ژییێ هه‌ردوو ره‌گه‌زاندا هه‌ر ئێك ژ له‌شێن (الپفنی یان الجاسی‌و) (Corpus callosum) و خه‌نده‌كێن مه‌ژى یێن پێشییێ (Anterior commissure) ئه‌ڤێن هه‌ردوو نیڤێن مه‌ژى یێن راستێ و چه‌پێ پێكڤه گرێدده‌ن، هه‌ردوو ل ده‌ڤ ره‌گه‌زێ مێ یێن پێگه‌هشتى مه‌زنترن.
هه‌روه‌سا ب هه‌مان ره‌نگ هه‌ردوو پارچه‌یێن مه‌ژى یێن به‌رپرس ژ ئاخفتنێ یێن به‌رنیاس ب ناڤێ (بروكا و ڤێرنیكه) (Broca and Wernicke) ل ده‌ڤ ره‌گه‌زێ مێ مه‌زنترن ژ یێن ره‌گه‌زێ نێر ب رێژه‌یا (١٨-٢٠٪).
هه‌روه‌سا جودایییێن مه‌زن هه‌نه د پێكهاتا كیمیایى یا كه‌ره‌ستێن ڤه‌گوهێزه‌ر دناڤ كوئه‌ندامێ ده‌ماراندا ل ده‌ڤ هه‌ردوو ره‌گه‌زێن مێ و نێر یێن پێگه‌هشتى.
هه‌ردوو زانایێن بۆماوه‌ییێ: موا (Moir) و جیسیل (Jessel) ب (٦٥) ڤه‌كۆلینان رابوون سه‌باره‌ت وى رۆلێ هورمۆنا تستوستیرۆن پێ رادبیت د دیاركرنا ره‌گه‌زێ مه‌ژییێ كورپه‌له‌یدا، ڤان ڤه‌كۆلینان سه‌لماند كو كو ئه‌ڤ هورمۆنه‌یه كلیلكا پێشڤه‌چوونا ره‌گه‌زێ كورپه‌له‌ى بۆ كورپه‌له‌كێ نێر یان مێ، د حه‌فتیا شه‌شێ ژ ژییێ كورپه‌له‌یدا ره‌گه‌زێ وى ب ته‌مامى دیاردبیت ژ ئه‌نجامێ رێژه‌یا ڤێ هورمۆنێ، ئه‌گه‌ر ره‌گه‌زێ كورپه‌له‌ى مێ بیت و تووشى رێژه‌یه‌كا مه‌زن ژ ڤێ هورمۆنێ ببیت دێ ئه‌ڤ كورپه‌له ژ لایێ ره‌گه‌زى و مه‌ژیڤه یێ مێ بیت، به‌لێ ئه‌گه‌ر هه‌مان كورپه‌له تووشى رێژه‌یه‌كا پتر ببیت ژ ڤێ هورمۆنێ دێ ره‌گه‌زێ وى مێ بیت به‌لێ مه‌ژى دێ یێ نێر بیت، به‌لێ ئه‌گه‌ر ره‌گه‌زێ كورپه‌له یێ نێر بیت و تووشى رێژه‌یه‌كا زور ببیت ژ ڤێ هورمۆنێ دێ ره‌گه‌ز و مه‌ژى هه‌ردوو نێر بن.
هه‌روه‌سا ڤه‌كۆلینێن زانستى دیاركرییه كو جودایى د وه‌رارا مه‌ژى د سالێن ئێكێدا ژ ژییێ هه‌ردوو ره‌گه‌زاندا هه‌یه (ژ هه‌یڤێن ئێكێ تا سالا پێنجێ)، ئه‌زموونه‌ك هاته‌كرن لسه‌ر (٢٠٠) زارۆكان د ئه‌نجامدا دیاربوو كو مه‌ژییێ كوڕى ژ یێ كچێ بله‌زتر وه‌رارێ دكه‌ت د بیاڤێ بسپۆرییێ و شیانا ئه‌نجامدانا وان كارێن سروشته‌كێ جهى هه‌ى (Spatial Ability)، به‌لێ كچ بۆ فێربوونا زمانى باشترن و زویتر فێردبن.
slide_16 (1)كومه‌كا زانایێن كوئه‌ندامێ ده‌ماران ل ئه‌مریكا پشتى چه‌ندین سالان ژ ڤه‌كۆلینێ گه‌هشتنه وى ئه‌نجامى كو جوداییێن بنه‌ره‌تى و بنچینه‌یى دناڤبه‌را مه‌ژییێ نێر و مێیاندا هه‌نه ژلایێ بنیاتیڤه و نه بتنێ ژلایێ ئه‌نجامدانا كریارێن ئه‌قلیڤه، زێده‌بارى ڤه‌كۆلینێن ڤان زانایێن ئه‌مریكى ڤه‌كۆلینێن دوو زانایێن كه‌نه‌دى ژى (زانا ستیوارت ژ زانكویا كونكوردیا ل مونتریال، و زانا كولب ژ زانكویا لیسه‌ربریدج ل ئه‌لبرتا) گه‌هشتنه وى ئه‌نجامى و رێككه‌فتن كو هێلێن بنیاتێ مه‌ژى ل ده‌ڤ هه‌ردوو ره‌گه‌زان ژێكجودانه هه‌ر ژ رۆژێن ئێكێ ژ ژییێ وان حه‌تا ل ژییێ پێگه‌هشتنێ ب ئاشكرایى دیار دبن، و ڤان جوداییا كارتێكرنا خۆ هه‌یه لسه‌ر وان، بۆ نموونه ره‌گه‌زێ نێر پتر دشێن فوكسا خۆ داننه سه‌ر بابه‌ته‌كى و هزرا خۆ لسه‌ر بدنه كارى، به‌لێ ره‌گه‌زێ مێ هزرا وان پتر به‌به‌لاڤه و نه‌شێن باش و ب دروستى ڤوكسا خۆ داننه سه‌ر بابه‌ته‌كى.
حه‌فت: ژئالییێن ده‌روونیڤه
جوداییه‌كا مه‌زن هه‌یه دناڤبه‌را پێكهاتا ده‌روونى یا هه‌ردوو ره‌گه‌زاندا، ره‌گه‌زێ نێر جوره زڤراتیه‌ك ل ده‌ڤ هه‌یه، و ئاقلێ وى یێ زاله لسه‌ر دلینییێ و هه‌ست و سوزان، و د هزركرنێدا پتر یێ ژیوارییه دویر ژ ئاشۆپێ، و ئه‌كتیڤتره د كاریدا دویر ژ نه‌رینییێ، به‌لێ ب ره‌نگه‌كێ گشتى ره‌گه‌ز مێ زێده د هه‌ستیارن، و هه‌ستێن وان د نازكن، و دلینى و هه‌ست و سوزێن وان زالن لسه‌ر ئاقلى، و هه‌ستێن كه‌سایه‌تى د زالن، و ئاشۆپ به‌رفره‌هتره ژ ژیواریبوون و لوژیكى، و غیره‌ته‌كا بهێز یا ل ده‌ڤ هه‌ى، و حه‌زا ملكدارییێ گه‌له‌ك ل ده‌ڤ هه‌یه، هه‌روه‌سا هزرێن بێ بنیات، و ترس، و ره‌شبینى پتر ل ده‌ڤ وان هه‌نه، زێده‌بارى كو پترییا جاران هه‌لبژارتن و ژێگرتنا وان بۆ تشتان نه ب ره‌نگه‌كێ بابه‌تى و لوژیكییه، و نه‌شێن ب ساناهى خۆ ژ خۆییا كه‌سایه‌تى و ئه‌و تیتال و تشتێن ل قویناغا زارۆكینییێ وه‌رگرتین خلاس بكه‌ن، له‌ورا هه‌بوونا ڤان جۆره سالۆخه‌ت و تایبه‌تمه‌ندییان ل ده‌ڤ هه‌ردوو ره‌گه‌زان ژ پێدڤییێن ژیانێ یه لسه‌ر ئه‌ردى و راگرتنا هه‌ڤته‌مامى و هه‌ڤسه‌نگییێ دناڤبه‌را واندا.
د خولا هه‌یڤانه‌دا و ژ ئه‌نجامێ كارتێكرنا هورمۆنا لسه‌ر مه‌ژییێ ژنێ گوهۆرٍینێن ده‌روونى یێن مه‌زن ل ده‌ڤ په‌یدا دبن، ئه‌و ڤه‌كۆلینێن دڤى بیاڤیدا هاتینه‌كرن دیاردكه‌ن كو د نیڤا ئێكێ یا خولا هه‌یڤانه‌دا (ئانكو د (١٤) رۆژێن ئێكێ ژ خولێ، چونكى خول (٢٨) رۆژن) و ژ كارتێكرنا هه‌بوونا هورمۆنا ئیسترۆجین بتنێ بزاڤا مه‌ژى خورتتر لێ دئێت و مه‌ژى و هه‌سته‌وه‌ر پتر هشیار دبن، ڤێجا د ئه‌نجامدا گوهۆرٍین ب سه‌ر ره‌فتارێن وێد دئێت، كه‌یف و زه‌وقێ ژنێ خوشتر لێ دئێت و گه‌رم و گور دبیت، و پتر دئێته ئازراندن ژلایێ سێكسیڤه، به‌روڤاژى نیڤا دووێ ژ خولێ ره‌فتارێن وێ به‌ره‌ف راوه‌ستیان و نه‌رێنیبوونێڤه دچن، ئه‌گه‌رێ ڤێ گوهۆڕینێ ژى بۆ هورمۆنه‌كا دى دزڤڕیت ئه‌وژى هورمۆنا پروجستیرۆنه، هه‌روه‌سا د نیڤا ئێكێ ژ خولێدا هورمۆنا ئیسترۆجین ب كاره‌كێ دى یێ گرنگ رادبیت ئه‌وژى به‌رهه‌ڤكرنا مالبچویكییه بۆ كورپه‌له‌ى، به‌لێ هورمۆنا پروجستیرۆن د نیڤا دووێ ژ خولێدا دبیته ئه‌گه‌ر كو خوین و شه‌كرا كلوكۆز كێم بچیته مه‌ژى و د ئه‌نجامدا ره‌فتارا ژنێ نه‌رم بیت و سست و لاواز بیت پشتى د نیڤا ئێكێدا ئه‌و یا گه‌رم و گور و كه‌یفخوش، و د هه‌ر (٥) رۆژێن دویماهییێدا ژ خولا هه‌یڤانه رێژه‌یا هه‌ردوو هورمۆنان كێم دبیت و كارتێكرنا وان لسه‌ر ره‌فتارا وێ ژى كێم دبیت، له‌ورا دێ بینى ده‌م بۆ ده‌مى ره‌فتارا ژنێ گوهۆڕین ب سه‌ردا دئێن ژ بزاڤێ بۆ راوه‌ستیانێ، و ژ گه‌رم و گورییێ و بۆ خۆڤه‌كێشانێ، و ژ هه‌ڤكارییێ بۆ دوژمناتییێ، و ژ كه‌یفخوشییێ بۆ خه‌موكییێ، و ژ ئه‌رێنییێ بۆ نه‌رێنییێ و به‌روڤاژى.
هه‌شت: ژلایێ هه‌سته‌وه‌رانڤه
جوداییێن به‌رچاڤ هه‌نه دناڤبه‌را هاسته‌وه‌رێن هه‌ردوو ره‌گه‌زاندا، ب كورتى دێ ئاماژه ب هنده‌كان كه‌ین:
هه‌سته‌وه‌را گوهلێبوونێ: ل ده‌ڤ ره‌گه‌زێ مێ دوو جاران بهێزتره ژ ده‌ڤ ره‌گه‌زێ نێر، له‌ورا كچ زویتر فێرى ئاخفتنێ دبن ژ كوڕا، هه‌روه‌سا كچ زویتر فێرى زمانان دبن ژ كوڕا، له‌ورا سێ چارێكێن قوتابییێن زمانێن بیانى ل زانكویێن ئه‌مریكى ژ ره‌گه‌زێ مێ نه.
هه‌سته‌وه‌را دیتنێ: ره‌گه‌زێ نێر ژ ره‌گه‌زێ مێ زیره‌كترن بۆ دیتنێ ژ دویراتییێ و بۆ دیتنا كویر، هه‌روه‌سا بۆ دیتنا ب رۆژێ ره‌گه‌زێ نێر بهێزترن به‌لێ بۆ دیتنا ب شه‌ڤێ ره‌گه‌زێ مێ بهێزترن و بۆ دیتنا دورماندورى تشتان ژى بهێزترن، ئه‌ڤ چه‌نده ژى هاریكاره ژ بۆ ده‌یكێ دا ب شه‌ڤێ باشتر چاڤدێرییا زارۆكێ خۆ بكه‌ت، هه‌ردیسا بیردانكا وێنه‌یان ل ده‌ڤ ره‌گه‌زێ مێ ژ یا ره‌گه‌زێ نێر بهێزتره له‌ورا ئه‌و ژ ره‌گه‌زێ نێر زیركتره بۆ نیاسینا ناڤ و سه‌روچاڤێن مرۆڤان.
هه‌سته‌وه‌را هه‌ستكرن و ده‌ستكرنێ: هه‌ستكرنا ب ده‌ستێ ل ده‌ڤ ره‌گه‌زێ مێ هه‌ستیارتره ژ یا ره‌گه‌زێ نێر، و هه‌ر ژ قویناغا دایكبوونێ، له‌ورا ئه‌و ژ ره‌گه‌زێ نێر زیركترن بۆ كارێن ده‌ستى یێن هویر، و زویتر ژ ره‌گه‌زێ نێر هه‌ست ب ئێشانێ دكه‌ن، و بۆ ده‌مه‌كێ درێژتر ژ وان خۆ ل به‌ر دگرن.
هه‌سته‌وه‌رێن تامكرن و بێنكرنێ: بێنكرن ل ده‌ڤ ره‌گه‌زێ مێ بهێزتره ژ ره‌گه‌زێ نێر، و ئه‌و هه‌ستیارترن ژ ره‌گه‌زێ مێ بۆ بێهنا و ئه‌و گوهوڕینێن د بێهنادا چێدبن، دیسا بۆ تامكرنێ ژى ئه‌و بهێزترن.
ژ ڤێ چه‌ندا بۆرى دیاردبیت كو هه‌ر ره‌گه‌زه‌ك وه‌كى جیهانه‌كێ یه ژبه‌ر وان جوداییێن دناڤبه‌را واندا ژلایێ هه‌سته‌وه‌رانڤه، و ب گشتى خودایێ مه‌زن هه‌سته‌وه‌رێن ره‌گه‌زێ مێ بهێزتر لێ كرینه ژ یێن ره‌گه‌زێ نێر دا بشێت ب ئه‌ركێ دایكینییێ و ئه‌ركێن دى یێن ناڤ مالێ یێن هویر راببیت.
نه‌ه: ژلایێ ئه‌نجامدانا كارانڤه
ڤه‌كۆله‌ر (كیمورا Kimura) گه‌له‌كا شاره‌زایه د ڤى بیاڤیدا، پشتى چه‌ندین سالان ژ ڤه‌كۆلینێ گه‌هشته وێ ئارمانجێ كو جوداییێن مه‌زن یێن بنیاتى و كارى دناڤبه‌را هه‌ردوو ره‌گه‌زاندا هه‌نه، دبێژیت ب گشتى ره‌گه‌زێ مێ د ڤان كار و بیاڤاندا د زیره‌كترن ژ ره‌گه‌زێ نێر: كارێن هویر، هزركرنا وێنه‌یى، لێ گه‌ڕیان ل تشتان، كارێن كومكرنێ، كارێن دوریارێ و ده‌زى و درێزییان، كارێن ده‌ستى یێن پێدڤى بنه‌جهى و هویربینییێ، كارێن توڕێن گه‌هاندنێ، تیماركارى، ده‌رمانسازى، هونه‌رێن جوان. به‌رانبه‌ر ڤێ چه‌ندێ گه‌هشته وى ئه‌نجامى كو ره‌گه‌زێ نێر د ڤان كار و بیاڤاندا زیره‌كترن ژ ره‌گه‌زێ مێ: وه‌رزشێن پێدڤى هێزا له‌شى وه‌كى ته‌پا پێى و ته‌پا مێزێ و تیر و كڤانان، كارێن گرێداى جها و دویراتییان، گێنگه‌شه و ژێده‌رئێخستن د ماتماتیكێدا، كارێن گران و پێدڤى هێزا زه‌ڤله‌كا، میكانیك، ئه‌ندازیارى، ئاڤاكرن.
هه‌روه‌سا ڤێ ڤه‌كۆله‌رێ سه‌لماند كو ئه‌ڤ جوداییه دزڤڕن بۆ جوداییا جیناتێن وان ژبلى رێژه‌كا كێم نه‌بیت كو بۆ ژینگه‌هێ دزڤڕیت.
ده‌رئه‌نجام و دویماهیك:
ئه‌ڤ جوداییێن دناڤبه‌را هه‌ردوو ره‌گه‌زاندا هه‌ین ره‌نگڤه‌دانێن خۆ هه‌نه ژلایێ به‌رگرییا له‌شى، و ساخبوونێ ژ نه‌ساخییان، و توشبوونێ ب نه‌ساخییان، و هه‌ستكرنێ ب ئێشانێ، و كارتێكرنا ده‌رماننێن جودا جودا و ب تایبه‌تى ده‌رمانێن به‌نجكرنێ ل ده‌مێ ئه‌نجامدانا نشته‌رگه‌رییان، هه‌روه‌سا ژلایێ تێكڕایێ ئاسایى یێ چه‌ندین تاقیكرنان، هه‌روه‌سا جودایى دناڤبه‌را هه‌ردوو ره‌گه‌زاندا هه‌یه د هه‌ستیك و ماسولكاندا، دیسا د چه‌رمێ له‌شیدا و ئه‌ڤ جوداییه د به‌رچاڤن، هه‌تا ژلایێ وان روینێن د پێكهاتا له‌شیدا هه‌ین جودایى دناڤبه‌را واندا هه‌ى چ وه‌ك جۆر و قه‌باره چ وه‌ك پێكهات.
اختلاف-الرجل-و-المرأه‌زانست دبێژیت: (١٠٠) ترلیۆن خانه د له‌شێ هه‌ر مرۆڤه‌كیدا هه‌نه، هه‌ر خانه‌ك پێكهاتییه ژ (٢٣) جوتێن كروموسۆما و جۆته‌ك ژ وان تایبه‌تمه‌نده ب ره‌گه‌زێ مرۆڤیڤه و ب رێكا وى جۆتى مرۆڤ دشێت بزانیت كا خودانێ ڤێ خانه‌یێ نێره یان مێ یه، ل ده‌ڤ ره‌گه‌زێ نێر كروموسۆمێن ڤێ خانه‌یێ دبیته (XY) به‌لێ ل ده‌ڤ ره‌گه‌زێ مێ دبیته (XX).
ژبه‌ر ڤان جوداییێن بیولۆجى دناڤبه‌را هه‌ردوو ره‌گه‌زاندا، هه‌ر ئێكى ژ وان ئه‌ركێ خۆ هه‌یه یێ گونجاى دگه‌ل شیانێن وى، و هه‌ر ئێكى ژ وان خودێ ئه‌و شیان داینه‌یێ ئه‌وێن دگه‌ل ئه‌رك و كارێن وى بگونجن، و د ئه‌نجامدا چێنابیت ئێك ژ وان ب ئه‌ركێ یێ دى راببیت چونكى دێ هه‌ڤسه‌نگى تێكچیت، و ده‌مێ قورئان دبێژیت نێر و مێ نه‌وه‌كى ئێكن مه‌ره‌م پێ ئه‌وه كو ژلایێ بیولۆجیڤه نه‌وه‌كى ئێكن و هه‌ر ئێكى ئه‌ركێ خۆ یێ هه‌ى و ئه‌و تمامكه‌رن بۆ ئێك و دوو و ده‌مێ ئه‌م دبێژین ئه‌و نه یه‌كسانن مه‌ره‌ما مه ژ ڤى ئالیڤه‌یه، به‌لێ ژلایێ رێز و بها و مافانڤه چو جودایى دناڤبه‌را هه‌ردوو ره‌گه‌زاندا نینه هه‌ردوو مرۆڤن و خودان رێز و بها نه به‌لێ هه‌ر ئێكى تایبه‌تمه‌ندییا خۆ هه‌یه.
جودایێن بیولۆجى دناڤبه‌را هه‌ردوو ره‌گه‌زاندا بوویه راستیه‌كا زانستى و چه‌ندین ڤه‌كۆلینێن زانستى لسه‌ر هاتینه ئه‌نجامدان و كه‌سه‌ك نه‌شێت نوكه ڤان راستیان ره‌د بكه‌ت، به‌لێ ئه‌وێن هه‌ول دده‌ن هه‌ردوو ره‌گه‌زان بكه‌نه ئێك ره‌گه‌ز و داخوازا یه‌كسانییێ د ئه‌رك و كاران دناڤبه‌را واندا دكه‌ن ئه‌و دژى حه‌زكرنا خودایى رادوه‌ستن و دژى راستیێن زانستى ژى رادوه‌ستن و چو جاران هه‌ولێن وان سه‌ركه‌فتنێ نائینن چونكى دژى فیتره‌تا مرۆڤینه، ڤێجا ئه‌ڤ هه‌وله ل ژێر هه‌ر ناڤه‌كى بن و بلا دوریشمێ یه‌كسانییێ ژى بلند بكه‌ن، چونكى دزانن یه‌كسانى د ئه‌رك و كار و پێكهاتا بیولۆجیدا چێنابیت له‌ورا ل ژێر ناڤێ یه‌كسانییێ ژلایێ رێز و بها و مرۆڤایه‌تییێڤه هه‌ولێن خۆ دده‌ن به‌لێ ناڤه‌رۆك به‌روڤاژیى وى دوریشمه‌یه یێ وان بلندكرى.
1- ولیس الژكر كالانپى، د. عبدالوهاب الراوی، بحپ مقدم إلى المۆتمر العالمی السابع للإعجاز العلمی فی القرێن والسنه، الهیئه العالمیه للاعجاز العلمی فی القرێن والسنه، www.eajaz.org.
2- الإنسان فی القرێن، د. زغلول النجار، گ1، 2008م، بیروت.
3- خلق الانسان بین الگب والقرێن، د. محمد علی البار، گ11، 1999م، جده.
4- برنامج: سنریهم ێیاتنا، رابگ البرنامج على الیوتیوب:
5- سایتێ www.elneggar.com
