جودایى دناڤبه‌را كوڕ و كچاندا دناڤبه‌را زانستى و قورئانێدا (1-2)
١: جودایى دناڤبه‌را كوڕ و كچاندا دناڤبه‌را زانستى و قورئانێدا
ئدریس غازی
پێشگۆتن
خودایێ مه‌زن د قورئانا پیرۆزدا دبێژیت: ﴿إِذْ قَالَتِ امْرَأَتُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ مَا فِي بَطْنِي مُحَرَّرًا فَتَقَبَّلْ مِنِّي ۖ إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُهَا أُنثَىٰ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنثَىٰ ۖ وَإِنِّي سَمَّيْتُهَا مَرْيَمَ وَإِنِّي أُعِيذُهَا بِكَ وَذُرِّيَّتَهَا مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ ﴾ (آل عمران: ٣٥-٣٦) ، ئانكو: "(٣٥) بیننه بیرا خۆ ده‌مێ ژنا عمرانى گۆتى: خودێوۆ [ب ڕاستى] ئه‌ڤێ د زكێ خۆدا، خۆسه‌ر من گۆرى ته كرییه [بۆ ته كرییه نه‌در]، [ژ بۆ خزمه‌تا مالا ته بكه‌ت]، [خودێوۆ] ژ من وه‌رگره، ب ڕاستى هه‌ر تویى گوهدێر و زانا (٣٦) ڤێجا ده‌مێ بوویى، گۆت: خودێوۆ، ب ڕاستى من كچا بوویى (ئانكو یێ من ب خۆ دڤیا كوڕ بوو) و خودێ چێتر دزانیت كا چ بووییه، و كوڕ نه‌وه‌كى كچێیه [و وه‌كى وى ب كێر خزمه‌تا من ڤیایى نائێت]، و ب ڕاستى من ناڤێ وێ كرییه مه‌ریه‌م، و ئه‌ز وێ و دوینده‌ها وێ ب ته دپارێزم ژ شه‌یتانێ دویرى دلۆڤانییێ".
ئه‌ڤ ده‌قێ قورئانێ لسه‌ر زمانێ ده‌یكا مه‌ریه‌ما كچا عیمرانى هاتییه پشتى حالێ خۆ داناى و دیابووى كو كچه نه كوڕه و ئه‌وێ دوعا ژ خودێ كربوون كوڕه‌كى بده‌تێ، ده‌مێ ب حال كه‌فتى گۆتى ئه‌ڤ تشتێ د زكێ مندا نه‌در بیت خۆسه‌ر بۆ خودێ، خۆ ڤالا بكه‌ت بۆ په‌رستنا خودێ و خزمه‌تكرنا مزگه‌فتا ئه‌قسا، ڤێجا ده‌مێ حالێ خۆ داناى و دیاربووى كو كچه نه كوڕه و نه‌شێت بكه‌ته نه‌در ئینا داخوازا لێبۆرینێ ژ خودێ كر چونكى نه‌شێت نه‌درا خۆ بجهبینیت، و رسته‌یا و كوڕ نه وه‌كى كچێیه ﴿وَلَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنثَىٰ﴾ لسه‌ر ئه‌زمانێ وێ هات، به‌لێ هه‌ر دئێته هژمارتن وه‌ك ده‌قه‌كێ قورئانێ یێ پیرۆز، و دارشتنا وى ب شێوازه‌كێ زانستییه، چونكى گه‌له‌ك جودایى دناڤبه‌را كوڕ و كچاندا هه‌نه ژلایێ زانستیڤه (بێ گومان ژلایێ مرۆڤایه‌تى و بهایڤه هه‌ردوو یه‌كسانن و ئه‌ڤ جوداییێن جه‌سته‌یى گرێداى ئه‌رك و كارێ هه‌ر ئێكی ژ وانن، و جوداییا ژنێ ژ زه‌لامى ژلایێ جه‌سته‌یى چو ژ بهایێ وێ كێم ناكه‌ت)، ئه‌ڤه ژى هنده‌ك ژ وان جوداییانه:
ئێك: ژلایێ وێنه‌یێ ده‌رڤه‌ییڤه
ژلایێ قه‌باره‌یڤه كچ پیچه‌كى بچویكتره ژ كوڕى، و به‌ژنا وێ ژى كورتتره، و سه‌نگا وێ ژى (١٠-١٥٪) كێمترە، و جهێن هاتنا مویان جودانه، قه‌باره‌یێ سه‌رى و حه‌فكێ و ئه‌رزنكێ و سینگى و درێژییا ده‌ست و و پێ و تبلا ژێكجودانه، و ب گشتى جه‌سته‌یێ كوڕى ژ یێ كچێ بهێزتره و هێزا خۆ ل به‌رگرتنا وى ژ یا وێ پتره.
دوو: ژلایێ تویكاریڤه
ژلایێ تویكاریڤه چه‌ندین جوداهی دناڤبه‌را ژن و مێراندا هه‌نە ب تایبه‌تى یێن گرێداى پێكهاتا كوئه‌ندامێ مێزێ - زاوزێ، وه‌كى بێنڤێژییێ و دووگیانبوونێ و زاڕۆكبوونێ و شیردانێ و دایكینییێ.
قه‌بارێ هه‌ر ئێك ژ گه‌ده‌ى، گولچیسكان، رویڤیكا كورە یێن ژنێ مه‌زنترە ژ یێن زه‌لامی، به‌لێ قه‌باره‌یێ مێلاكا سۆر ب رێژه‌یا (٢٥-٣٥٪)، و مێلاكا ره‌ش ب رێژه‌یا (٢٠٪) یێن زه‌لامى مه‌زنترە ژ یێن ژنێ، دلێ ژنێ بچویكترە ژ یێ زه‌لامى ب رێژه‌یا (٢٥٪)، و لێدانێن دلى ل ده‌ڤ ژنێ بله‌زترن ب رێژه‌یا (١٠٪)، و هژمارا ته‌پكێن خوینێ یێن سۆر ل ده‌ڤ ژنێ ب رێژه‌یا (٢٠٪) كێمتره ژ ده‌ڤ زه‌لامى، هه‌روه‌سا جودایى یا هه‌ى د پێكهاتا خوینێ و سالۆخه‌تێن وێ سروشتى و كیمیایى، هه‌روه‌سا د قه‌باره و درێژى و تیراتییا هه‌ستیكاندا، سه‌نگا ماسولكێن وێ نیڤا یێن زه‌لامییه، و هێزا وان (٢٠٪) ژ یێن زه‌لامى كێمتره، و رێژه‌یا روینى دناڤ ماسولكێ وێدا نێزیكى (٢٢٪) یه به‌لێ یا زه‌لامى ژ (١٠٪) نابۆریت.
سێ: جوداییێن بۆماوه‌یى
هه‌ردوو ره‌گه‌زێن نێر و مێ ژێكجودانه ژلایێ پێكهاتا خانه‌یێڤه، ژلایێ هژمارێڤه كروموسۆمێن وان هندى ئێكن (هه‌ر ئێكى (٤٤) كروموسۆمێن جه‌سته‌یى یێن هه‌ین و (٢) كروموسۆمێن دیاركرنا ره‌گه‌زى) به‌لێ ژلایێ جۆرێ كروموسۆمێن دیاركرنا ره‌گه‌زیڤه جودایى دناڤبه‌را واندا هه‌یه، یێن ژنێ هه‌ردوو هێمایێ مێیاتییێ هه‌لدگرن (X)، به‌لێ ل ده‌ڤ زه‌لامى ئێك هێمایێ مێیاتییێ هه‌لدگریت وه‌كى یێ ژنێ به‌لێ یێ دى هێمایێ نێرییێ هه‌لدگرن (Y) ئه‌ڤ كروموسۆمه ژ یێ دى جودایه: گه‌شتره و پتر د ته‌ییست، قه‌باره‌یێ وى بچویكتره، بزاڤا وى بله‌زتره، ژیێ وى كێمتره (بتنێ (٢٤) ده‌مژمێرن)، ددانۆك یێن ب سه‌رێ ویڤه هه‌ین، به‌لێ یێ مێ ژلایێ قه‌باره‌یڤه مه‌زنتره، سه‌رێ وى بچویكتره، له‌زا بزاڤا وى كێمتره، و ژیێ وى پتره ((٧٢) ده‌مژمێره).
جوداییا ڤان كروموسۆما ئه‌وه ئه‌گه‌رێ جوداییا جه‌سته‌یى یا ژن و مێران ژلایێ وێنه‌یى، تویكارى، فسیولۆجى لسه‌ر ئاستێ خانە و شانه و ئه‌ندام و كوئه‌ندامان و له‌شى هه‌مییێ، هه‌روه‌سا ئه‌ڤ جوداییه كارتێكرنا خۆ لسه‌ر شیانێن ئاقلى و هه‌ست و سۆز و ره‌فتاران دكه‌ت، و جوداییا كارتێكرنا هه‌ر ئێك ژ یه‌كه‌یێن بۆماوه‌یى و هورمۆناتان د له‌شى هه‌ر ئێكى ژ واندا، هه‌ر چه‌نده رێژه‌یا جوداییێ د یه‌كه‌یێن بۆماوه‌یی دناڤبه‌را واندا (٢-٣٪) یه ژ سه‌رجه‌مێ یه‌كه‌یێن بۆماوه‌یى د خانه‌یا مرۆڤیدا كو هژمارا وان نێزیكى (٣٥) هزارانه.
هاتییه تێبینیكرن كو كروموسۆمێ نێر (Y) گرێدایى فاكته‌ره‌كییه دئێنه نیاسین ب هێمایێ (Sry) كو كارتێكرنێ ل تایبه‌تمه‌ندییێن ژیارى یێن خانه‌یێن ده‌مارى دكه‌ت، هه‌روه‌سا كروموسۆمێ مێ (X) گرێداى فاكته‌ره‌كییه دئێته نیاسین ب هێمایێ (PCDHX) كو دناڤ مه‌ژییێ ژنێدا دوو جاران پتره ژ یێ زه‌لامى.
چار: جودایى د هرمۆناتاندا
ئه‌گه‌رێ جوداییا هنده‌ك ره‌فتاران ل ده‌ڤ هه‌ردوو ره‌گه‌زان بۆ كارتێكرنا هورمۆناتێن سكسى لسه‌ر مه‌ژى دزڤڕیت، هه‌ر ژ قویناغێن ئێكێ یێن كورپه‌له‌ی - ژ حه‌فتییا حه‌فتێ تا یا سێزدێ - تیراتییا هورمۆناتێن نێرینى و مێیاتییێ ب حه‌زكرنا خودێ زێده دبیت، ڤێجا مه‌ژییێ كورپه‌له‌ى ب كارتێكرنا وان دئێته پێكئینان ب دوو كۆمێن ژێكجودا، ل ڤێرێ فه‌ره ئاماژه ب تیراتییا هورمونا نێرینى یا به‌رنیاس ب ناڤێ (Testosterone) بكه‌ین ل ده‌ف زه‌لامان (٢٠) جاران پتره ژ ده‌ڤ ژنان، به‌رانبه‌ر ڤێ چه‌ندێ رێژه‌یه‌كا بلند ژ هورمونێن هه‌ڤالبچویكى (CHORDIONICGONADOTROPHINS) ب رێژه‌یا (٢٠٪) دناڤ خوینا وێ ژنا دوو گیان ب كچێ پتره ژ ژنا دوو گیان ب كوڕى.
پێنج: جودایى وه‌راركرن و بالقبوون و پیرییێدا
وه‌راركرن و بالقبوونێ ل ده‌ڤ نێر و مێیان ژێكجودایە ب ره‌نگه‌كێ ئاشكرا، كوڕ د قویناغا زاڕۆكینى یا زویدا بله‌زتر وه‌رارێ دكه‌ت ژ كچان ب ره‌نگه‌كێ گشتى، كوڕ ل ژیێ (١٠-١٤)سالییێ بالق دبن به‌لێ كچ ل ژیێ (١١-١٥) سالییێ بالق دبن، زه‌لام ل ژیێ (٥٥-٦٥) سالییێ پیر دبیت، به‌لێ ژن ل ژیێ (٤٥-٥٥) سالییێ پیر دبیت ب ره‌نگه‌كێ گشتى.
ژێده‌ر:
١. ته‌فسیرا ژیان، د. ئیسماعیل سگێرى، چاپا سێیێ، ٢٠٠٨م.
٢. الإنسان فی القرێن، د. زغلول النجار، ط١، ٢٠٠٨م، بیروت.
٣. خلق الانسان بین الگب والقرێن، د. محمد علی البار، ط١، ١٩٩٩م، جده.
٤. سایتێ www.elneggar.com
