مردن لە ڕوانگەی قورئان و زانتسدا
وَتُخْرِجُ الْحَيَّ مِنْ الْمَيِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنْ الْحَي
پ. د. فه‌لاح محه‌ممه‌د عه‌زیز
زانكۆى سه‌لاحه‌دین - هه‌ولێر
falah.aziz@su.edu.krd
ئه‌م بابه‌ته بریتییه له پوخته‌ی توێژینه‌وه‌یه‌كى زانستیی توێژه‌ر پ. د. فه‌لاح محه‌ممه‌د عه‌زیز پڕۆفیسۆر له به‌شی بایۆلۆجی, كۆلێژی زانست, زانكۆى سه‌لاحه‌دین - هه‌ولێر كه له كۆنفراسى هاوبه‌شی نێوان كۆلێژی زانسته ئیسلامییه‌كان, زنكۆى سه‌لاحه‌دین و ناوه‌ندى كوردستان بۆ ئیعجازى زانستی له قورئان و سوننه‌تدا، ڕۆژی 15/10/2019 له سه‌نته‌رى ڕۆشنبیریی زانكۆى سه‌لاحه‌دین پێشكه‌ش كرا.
هه‌ر جارێك كه سه‌رنجم ده‌دایه ئه‌م ئایه‌ته‌ى سووره‌تى "الملك"، كه باسی ژیان و مردن ده‌كات و ده‌فه‌رمووێ: ﴿الذي خلقَ الموتَ والحياةَ﴾ ، سه‌یرم لێ ده‌هات كه قورئان له‌م ئایه‌ته‌دا، مردن وه‌ك ژیان، به دروستكردن و خه‌لقكردن وه‌سف ده‌كات. ئێمه ده‌زانین كه ژیان دروستكردن و بنیاتنانه، واته ژماره‌یه‌كى بێشومار له پرۆتینات و گه‌ردیله‌ى تر كه ئینزیمه‌كان پێكدێنن و كارلێك ده‌كه‌ن بۆ بنیاتنانى پێكهاتى گه‌وره‌تر، كه ده‌چێته پێكهاته‌ى پارچه‌كانى خانه، وه‌ك په‌رده‌ى خانه و مایتۆكوندریا و ته‌نه‌كانى گۆڵجی و... هتد، به‌ڵام مردن، له لایه‌كى تره‌وه، بریتییه له تێكدان و داڕمان و وه‌ستانى له‌ناكاوى جموجووڵ، واته پێچه‌وانه‌ى ژیانه كه‌چى له‌و ئایه‌ته‌دا مردن به هاوتاى ژیان و، به خولقێنراو ناو ده‌بات، به‌ڵكوو پێش ژیانیش خراوه.
له‌سه‌ر ئاستی خانه‌دا، توێژه‌ران توانییان كۆمه‌ڵه جینێك بدۆزنه‌وه له كرمێكى بچووكدا كه كۆنترۆڵى پڕۆسه‌ى مردن ده‌كات. هاوشێوه‌ى ئه‌و جینانه، له زینده‌وه‌رانى تریشدا دۆزرایه‌وه, له‌وانه مرۆڤ.
هه‌ركه ناوى مردن دێت، ترسمان لێ ده‌نیشێ و به گه‌وره‌ترین و ترسناكترین كۆسپی ژیانی داده‌نێین، به‌ڵام قورئان مردنى له ته‌نیشت ژیان داناوه و پێشی خستووه و, زانستیش ده‌ڵێ گه‌ر مردن نه‌بێ ژیان نابێ.
هه‌ر له‌گه‌ڵ سه‌ره‌تاى هه‌ڵقوڵاندنى ژیانی كۆرپه‌له‌دا، مردن شانبه‌شانى ژیان ده‌ڕوات. گه‌ر مردن نه‌بێ، په‌نجه‌كان دروست نابن و ده‌ست ته‌نیا وه‌ك پارچه گۆشتێك ده‌مێنێ (وێنه‌ى ١)، واته مردنى خانه‌كانی نێوان په‌نجه‌كان، په‌نجه‌كان جیا ده‌كاته‌وه. ڕۆژانه ١٠٠ ملیار خانه‌ى ڕووپۆشی ڕیخۆڵه ده‌مرن، گه‌ر نه‌مرن، نوێكردنه‌وه‌ى خانه‌كان ڕوو نادات و له ٢٤ كاتژمێردا فه‌رمانه‌كانى ڕیخۆڵه ده‌وه‌ستێت. هه‌ر به هۆى مردنه‌وه ئه‌ندامى به‌رگرى كار ده‌كات و خانه بكوژه‌كان، خانه نه‌خۆشه‌كان ده‌كوژن.
مردنى خانه, وه‌ستانى له‌ناكاوى فه‌رمانه‌كانى خانه نییه، به‌ڵكوو كردارێكه به پڕۆگرام ئه‌نجام ده‌درێ، كه كۆمه‌ڵێك جین كۆنترۆڵی ده‌كات. كه فه‌رمان بۆ خانه بۆ جێبه‌جێكردنى مردن دێت، خانه ئه‌و پڕۆگرامه ده‌خاته كار و هیچ پڕۆتینێك ناتوانێت سه‌رپێچیی لێ بكات. كه نامه‌ى مردن ده‌گاته په‌رده‌ى پلازما، بۆ ناو خانه ده‌گوێزرێته‌وه و كۆمه‌ڵێك پرۆتین كه ئینزیمن، ئه‌و كاره جێبه‌جێ ده‌كه‌ن و له ئه‌نجامدا ئۆرگانێڵه‌كانى خانه شی ده‌بنه‌وه و خانه‌كه له‌ت له‌ت ده‌بێت و له لایه‌ن خانه قه‌پگره‌كان قووت ده‌درێن. ته‌نه مردووه‌كان له‌ناو خانه قه‌پگره‌كان شی ده‌بنه‌وه و ده‌بنه مه‌وادی سه‌ره‌تایی كه خانه جارێكى تر سوودیان لێ وه‌رده‌گرێ و خانه‌ى پێ دروست ده‌كاته‌وه. كه‌واته خانه‌ى زیندوو ده‌مرێ و جارێكى تر ژیانى لێ دروست ده‌بێته‌وه، ئه‌وه‌ش ئیعجازى ئایه‌تێكى تری قورئان ده‌رده‌خات كه ده‌فه‌رمووێ: ﴿...وَتُخْرِجُ الْحَيَّ مِنْ الْمَيِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنْ الْحَيِّ...﴾ (أل عمران: ٢٧) ، كه خولی بایۆلۆجی ده‌گه‌یه‌نێ (وێنه‌ى٢).
كه سه‌رنجی ڕێڕه‌وى گه‌ردیله‌كانى پرۆتین ده‌ده‌یت, كه له پڕۆسه‌ى مردنى به پڕۆگرامی خانه‌دا به‌شدار ده‌بن، هه‌ست ناكه‌ى كه ئه‌وه مردنه، به‌ڵكوو هاوتاى ژیانه، ته‌نانه‌ت هه‌ست ده‌كه‌ى ئه‌و پرۆتینانه هه‌ساره و ئه‌ستێره‌ن له فه‌له‌كى ئاسماندا ده‌سووڕێنه‌وه (وێنه‌ى٣).
هه‌تا ئه‌م ساته، ناوى خۆكوژی (Cell Suicide) له كردارى ئه‌و خانانه ده‌نرێ، كه به مردنى به پرۆگرامدا ده‌ڕوات، به‌ڵام له ڕاستیدا دیارده‌ى خۆكوژی له‌لایه‌ن مرۆڤ، پڕۆسه‌یه‌كه خۆكوژ ئه‌نجامى ده‌دات دواى بێهیوایی و ڕه‌شبینی له ژیاندا، كه تواناى ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى كێشه‌كانى ژیانى نامێنێ و, له ئه‌نجامدا زیان به خۆى و ده‌وروبه‌رى خۆى ده‌گه‌یه‌نێ، به‌ڵام مردنى خانه به‌و جۆره‌ى باسمان كرد، سوودێكى گه‌وره به خانه و شانه و ئۆرگانه‌كانى جه‌سته ده‌به‌خشێ. كه‌واته ئه‌وه جۆرێكه له گیانفیدایی له خانه‌دا (cell sacrifice) ، كه خۆى له‌ناو ده‌بات له پێناو به‌رژه‌وندیى خانه‌كانى ده‌وروبه‌رى.
وێنه‌ى (١): دروستبوونى په‌نجه‌كان له كۆرپه‌له‌دا به هۆى مردنى خانه‌كانى نێوانیان، هه‌روه‌ها نه‌مانى كلكی بۆق به هه‌مان میكانزم.
وێنه‌ى (٢): پڕۆسه‌ى مردنى خانه كاتێ فه‌رمان بۆ خانه دێت، كه ده‌ست بكات به كاركردنى به‌رنامه‌ى مردن و نامه‌كه بۆ ناوه‌وه‌ى خانه ده‌گوێزرێته‌وه یاخود هه‌ر له‌ناو خانه‌دا پڕۆگرامه‌كه ده‌ست پێ ده‌كات، پرۆتینه‌كان كه فه‌رمانیان هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه و شیكردنه‌وه‌ى پارچه‌كانى خانه‌ن، ئه‌و كاره ئه‌نجام ده‌ده‌ن و ته‌نه مردووكان له خانه جیا ده‌بێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ى خانه قه‌پگركان قووتیان بده‌ن و زیاتر شیی بكه‌نه‌وه و مادده ساده‌كان جارێكى تر له‌لایه‌ن خانه‌كانى له‌ش سوودیان لێ وه‌ربگیرێ بۆ بنیاتنانه‌وه.
وێنه‌ى (٣): ئاڵۆزیی ڕێڕه‌وى ئه‌و پرۆتینانه‌ى كه ته‌نیا له پڕۆسه‌ى مردنى خانه‌دا به‌شدار ده‌بن، له‌سه‌ر ڕووی په‌رده‌ى خانه كه وه‌ك پێشوازیكردن له لیجانده‌كان (واته نامه هه‌ڵگره‌كان) كار ده‌كه‌ن، هه‌روه‌ها پرۆتینه‌كانى ناو سایتۆپلازم و ناوكدا. شێوازى بزووتنه‌وه‌ى ئه‌و پرۆتینانه وای كرد له زانایان، كه ئه‌م ڕێڕه‌وى پرۆتینانه له ئه‌نجامدانى مردنى خانه‌دا ناو بنێن "سه‌ماى مردن".
سه‌رچاوه‌كان:
Elmore S (2007): Apoptosis: A Review of Programmed Cell Death, Toxicologic Pathology, 35:495–516
Driscoll M (1996): Cell death in C. Elegans: molecular insights into mechanisms conserved between nematodes and mammals. Brain Pathol, 6(4):411-25.
Hongmei, Z. (2012). Extrinsic and Intrinsic Apoptosis Signal Pathway Review. Apoptosis and Medicine.doi:10.5772/50129
Abdulqadir, SZ, and Aziz, F (2019): Internalization and effects on cellular ultrastructure of nickel nanoparticles in rat kidneys. Inter J Nanomed, 14 3995–4005
Ravichandran, K. S. (2010). Find-me and eat-me signals in apoptotic cell clearance: progress and conundrums. The J Exper Med, 207(9), 1807–1817.doi:10.1084/jem.20101157
